प्रेमको पालाम : मनसरा

यता ‘जारी’ फिल्मको व्यावसायिक सफलतासँगै उपेन्द्र सुब्बाको काँधमा निर्देशकीय चुनौती र थप जिम्मेवारी आइपर्‍यो, जसको परीक्षा उनले नयाँ सिनेमा ‘मनसरा’ बाट दिँदै छन् ।

सरल कथाको अनुहार देखाएर गम्भीर मुद्दाहरू भन्न सक्नु लरोतरो कलात्मक चेतले सम्भव हुँदैन । सिनेमा यस्तो दृश्यभाषा हो, जसमा संकेत र सामान्य संवादबाटै दृश्यबाहिरको विषयगत गाम्भीर्यतिर दर्शकलाई डोर्‍याउन सकिन्छ । उपेन्द्रले सिनेमाको न्वारानदेखि पात्रचयनसम्मै सार्थक सन्देश दिएका छन् । उनले बुझिहेर्दा थाहा पाए कि एक्लै रोप्दा राम्ररी नफल्ने मनसरा नामक धानको प्रजाति अरूसँग मिसाएर रोप्दा भने राम्रै फल्छ । स्वतन्त्र रूपमै फल्ने उक्त धानलाई अरूको साथ–सहयोग भने चाहिन्छ । हाम्रोजस्तो मिश्रित समाजको कथा र महिला–पुरुषको प्रेम सँगसँगै चित्रण गर्ने उपयुक्त माध्यम खोजिरहेका उपेन्द्रले मनसरा भेटे । परिवारको अनुशासनमा व्यक्ति–व्यक्तिबीचको नाता र समाजमा समुदाय–समुदायबीचको व्यावहारिक रसायन स्वतन्त्रतासहितको सहसम्बन्धबाट मात्रै सम्मानित र बलियो हुने निचोडलाई ‘मनसरा’ ले बिम्बात्मक रूपमा अभिव्यक्त गरेको छ । ‘सिङ्गल मदर’ का समस्या, आवश्यकता र वैचारिकीप्रतिको हाम्रो सामाजिक नजरियालाई बदलिँदो समयको फ्रेममा राखेर पुनर्व्याख्या गर्नुपर्ने बेला भइसकेको छ ।

यौनिक क्षमता परीक्षण र वंशविस्तारका लागि सन्तानको चाहना सबै मानव समुदायमा हुन्छ, सायद । नेपाली समाजमा त सन्तानको खाँचो झनै टड्कारो देखापर्ने सांस्कृतिक परम्परा छ । मनसरा दधिरामलाई भन्छिन्– ‘बाउ हुन सजिलो छैन, बाजे ∕’ दधिरामको मनमा प्रश्न छ– ‘बाउ–छोरा भनेको रगतको नाता मात्रै हो ?’ दधिरामले यो प्रश्न आफ्नै कुण्ठालाई थुमथुम्याउन रोजेको क्षणिक मनशान्ति मात्रै हो । उसको हृदयमा शमन गर्नै कठिन ज्वाला दन्केको देखिन्छ, जसलाई शाब्दिक क्षतिपूर्तिले दीर्घकालीन शान्ति दिनै सक्दैन । नि:सन्तान भएकैले दोस्रो विवाह गरे पनि फेरि हातलागी शून्य भएपछि दधिरामले झेलेको मनोदशामा के ऊ एक्लै दोषी छ ? भनिन्छ, मनुष्यको चेतना–निर्माण उसको सामाजिक–सम्बन्धमार्फत भएको हुन्छ, स्वनिर्मित चेतना भन्ने कुनै चीजै हुँदैन । उसले जे कुरा सोच्छ, त्यसको पृष्ठभूमिमा सामाजिक चिन्तनको जरा हुन्छ । दधिराम पोखरेललाई नि:सन्तान हुनुको मानसिक पीडाको जुन ग्राफमा छ, त्यसमा उसको शारीरिक सबलता–दुर्बलता मात्रै जिम्मेवार छैन । आफ्नै समुदायको ‘संस्कारी’ चिन्तन मुख्य रूपमा जिम्मेवार छ । पितृसत्तात्मक हिन्दु समाजमा पुत्रबिना वंशविस्तार नहुने मात्रै होइन कि मृत्युपश्चात् छोरोले पिण्डदान नगरे ‘स्वर्ग’ जाने भर्‍याङसमेत भत्किने मान्यता छ । र, एक प्रकारले मानव हुनुको अस्तित्वमै खुर्पेचिह्न लाग्न सक्छ । ‘अपुतो’ हुनुको मनोवैज्ञानिक असरले एउटा पुरुषलाई एक असफल पति र असफल छोरोको रूपमा

समेत पीडा दिन्छ भन्ने कुरा दधिरामको पात्रताले बोल्छ । यस संस्कारले एउटाको व्यक्तित्व मात्रै होइन, पूरै परिवार–परिवारमा विग्रह ल्याएको छ । दधिराम र नानीमायाबीच भविष्यमा जन्मिने छोरोको नाममा तर्क–वितर्क हुनु र मनसरापुत्र तान्छोप्रति दधिरामको अतिरिक्त मोहसहितको अभिभावकत्व देखिनुमा ‘अपुतो’ मनोविज्ञान नै हाबी देखिन्छ । आधुनिक युग भनिने समाजमा आज पनि हाम्रो संस्कारजन्य चिन्तनले सबैलाई पीडित बनाएको यथार्थलाई यस सिनेमाले परोक्ष प्रश्न उठाएको छ । फूल–पात कुहिएकोमा चितिन्त हुने तर जरामा किरा लागेकोप्रति नजरअन्दाज गरिदिने हाम्रो रवैयाप्रति ‘मनसरा’ ले सोच्न बाध्य बनाउँछ ।

‘मनसरा’ को अर्को विमर्शयोग्य विषय हो– प्रेम । प्रेमलाई केवल भावुकतावश लिएर त्यसको वैचारिक पक्षलाई बेवास्ता गरिन्छ । यति मात्रै होइन, प्रेमलाई वैवाहिक आवश्यकताको कोणबाट मात्रै पनि हेर्ने गरिन्छ । हाम्रो यही साँघुरो दृष्टिलाई समीक्षा गर्नुपर्नेतिर पनि सिनेमाले हामीलाई डोर्‍याउँछ । मनसरा भन्छिन्– ‘सयवटीको पोइ हुन सक्ला । तर, एउटा प्रेमी बन्न गाह्रो पो छ, बाजे ∕’ पढेलेखेको दयालु छिमेकी भेटिएकोमा खुसी भएकी मनसरा दधिरामको हर्कत देखेपछि भन्छिन्– ‘तर, बाजे पनि अरू पुरुषजस्तै रोगी निस्क्यौ । खै, पुरुषहरू हामी महिलाको शरीरमा के मात्रै देख्छन् ? एउटी आइमाई भएकोमा आफैँसँग घिन लागेर आउँछ । रिस उठेर आउँछ ।’ खुवा र प्रेममा मिसावट हुन नहुने भए पनि पुरुषहरू धेरै मिसावट ल्याउँछन् भन्ने निष्कर्ष ‘मनसरा’ को छ । खासमा केटीमान्छेलाई यौनको आँखाबाट मात्रै हेर्ने केटामान्छेहरूले असली प्रेम नै बुझ्दैनन् भन्ने कोण निकै मार्मिक छ ।

व्यावसायिक रूपमा सफल मानिएको ‘कबड्डी’ शृंखलामा खासगरी कलाकार दयाहाङ राईको अभिनयमा एकरसता रहेको गुनासो दर्शकले गर्न थाल्नुलाई स्वाभाविक मान्न सकिन्छ । कारण– सिनेमाको समयसन्दर्भ फरक भए पनि ‘काजी’ को पात्रता उही थियो । त्यो एकरसता भत्काउने अवसर दयाहाङले ‘मनसरा’ मा पाए, जसलाई उनले भरपूर सदुपयोग गरेको अनुभूति हुन्छ । उनले निर्वाह गरेको मानाङको पात्रतामा मुन्धुमको गहिरो प्रभाव रहेकाले उनका अधिकांश संवाद र सोच्ने शैली काव्यिक लाग्छ । अरू चलचित्रभन्दा दयाहाङको पात्रतामा फरक हुनुले ‘मनसरा’ लाई केही फरक स्वाद थपेको छ । मिरुना मगरले पहिलेजस्तै अभिनयमा अब्बलता दिन भरपूर मिहिनेत गरेको देखिन्छ । मिरुनाको पात्रताले बेहोरेको अप्ठेरो, एक्लै उभिन गरेको साहस, एकल अभिभावकत्वको कठिनाइ मात्रै होइन, पार गरेका घुम्तीहरूबाट उनले प्रेम र पुरुषप्रति बनाएको धारणा निकै अर्थपूर्ण लाग्छ । मानौं– सरल भाषामा मनसराले निकै गम्भीर दर्शन अभिव्यक्त गरिरहेकी छन् । उनको अभिनयमा यत्ति स्वाभाविकता छ कि दर्शक स्वत:स्फूर्त हाँस्छन् अनि रुन्छन् पनि । दर्शक मज्जाले हाँस्दाहाँस्दै थाहै नपाई गला अवरुद्ध पार्दै आँसु झार्न बाध्य पार्ने गरी अभिनय गर्ने अर्का कलाकार हुन्– प्रवीण खतिवडा । सम्भोगरत दधिरामको दृश्य हेरेर कतिले प्रवीणलाई ‘बोल्ड’ भनिदिन सक्छन् । तर, त्यति मात्रै भन्नु पर्याप्त हुँदैन । उनको अभिनय–कलालाई ‘मनसरा’ को एक बलियो स्तम्भ भन्नु चाहिँ उपयुक्त होला । यस फिल्ममा प्रवीणले निर्वाह गरेको चरित्र उनको सिने–करियरमै उल्लेखनीय हुन सक्छ । मेनुका प्रधानको अभिनयको लय मीठो भएकाले प्रशंसनीय मान्नुपर्छ । तर, लोग्नेसँग आफ्नो अस्तित्वबारे नोकझोक गर्न मात्रै होइन, परिआए हातपात गर्न पनि पछि नपर्ने झोक्की र मायालु नानीमायाको चरित्रलाई निकै कुशलतापूर्वक सम्हालेकी मेनुकाको ‘डाइलग डेलिभरी’ मा भने एकाध ठाउँमा लवजगत अस्वाभाविकता देखिन्छ । तान्छोको भूमिकामा देखा परेका बालकलाकार नेनाहाङ राईका साथै कलाकार हेमन्त बुढाथोकी, जीवन बराल, किरण चाम्लिङ राई, अनिल सुब्बा, मानहाङ लावतीलगायतले मीठो मिहिनेत गरेका छन् । स्वयं उपेन्द्र सुब्बा हास्यरस दिने पात्रका रूपमा हुँदाहुँदै पनि उनको भूमिकाले दुई भिन्न संस्कृतिका फरकपन बुझाउन सघाउँछ नै । कवि विप्लव प्रतीक र गायक सत्यराज आचार्यको अभिनय बोनसमा पाउनुलाई साहित्यप्रेमीले सुखद रूपमै लिनेछन् । समग्रमा कलाकारहरूको सिंगो समूहलाई अभिनयको कोणबाट दर्शकले रुचाउनेमा कुनै शंका छैन ।

स–साना डिटेलिङतिर ध्यान पुर्‍याइएको यस सिनेमाको ‘फर्स्ट हाफ’ को गति अलि धीमा लाग्न सक्छ । ‘आर्ट मुभी’ को पारखीलाई भने यसप्रति खासै गुनासो नरहला । धीमा गतिलाई मुन्धुमी लय स्वीकार्ने हो भने ‘सेकेन्ड हाफ’ पछिको गतिले दर्शकलाई पूरापूर बाँधेर सँगसँगै हिँडाउने ल्याकत राख्छ ।

आमाको नामबाट नागरिकता पाउनुपर्ने मुद्दाबाहेक यस सिनेमाले बेवास्ता गरेको अर्को पक्ष हो– राजनीति । चलाखी के गरिएको छ भने पत्रिकाका केही हेडलाइनबाट तत्कालीन परिवेशको संक्षिप्त संकेत गर्नु । अन्तरिम संविधान क्रियाशील भएको तर नयाँ संविधान बनिनसकेकाले खासगरी जातीय मोर्चाहरूले घनीभूत बहस–छलफल चलाएको बेला थियो, त्यो । तान्छोको उमेरलाई आकलन गरेर हेर्दा मानाङ र मनसराबीच प्रेम परेर पालाम गाउँदै गरेको बेला नेपालको गाउँबस्तीमा जनयुद्ध चल्दै थियो । देशको राजनीति संगीन घडीमा पुगेको बेला समाजको हरेक तप्कामा त्यसको बाछिटा परेकै हुन्छ । पूर्वी पहाड पनि त्यस युद्धको प्रभावभन्दा पर थिएन । तर, सिनेमा यसबारे मौनप्राय: छ ।

निर्देशकको ध्यान राजनीतिभन्दा संस्कृतिमै केन्द्रित देखिन्छ । उनलाई बाह्मण र लिम्बूबीचको सांस्कृतिक भिन्नता देखाउनु छ । गाई–भैंसी र सुँगुर, गोबर र लिदी, जनै र पालाम, खुवा र तोङ्बा, रक्सी र दूधजस्ता प्रतीकहरू अगाडि ल्याएर द्विचर विरोधको भाष्यलाई भत्काउँदै ती स्वतन्त्रतासहितको सांस्कृतिक भिन्नता मात्रै हुन् भन्नु छ, उनलाई । अनि, प्रमाणित गर्नु छ– एकअर्काको संस्कृतिलाई सम्मान गरेर मात्रै सहयात्रा सम्भव छ । रक्सी र दूधको आआफ्नै महता छ । आआफ्नै भिन्न अस्तित्व छ । तर, जबर्जस्ती मिसाउन खोजियो भने न रक्सीको मौलिकता बस्छ, न त दूधको शुद्धता नै । दधिराम र मनसराबीच सामुदायिक रूपमा केही खिस्याउने घोचपेच चलेको छ र असल छिमेकी हुनुको सरसहयोग पनि जारी छ । हाम्रो बहुसांस्कृतिक समाजको मौलिकता पनि यहीं देखिन्छ र जटिलता पनि ।

भनिन्छ, नेपाली समाजमा सिनेमा–साक्षरता निकै न्यून छ । हाम्रा प्राय: सिनेमाको स्क्रिप्ट नै कमजोर हुने गरेको गुनासो गर्छन्, सिनेशास्त्रीहरू । साहित्यिक वृत्तमा राम्रै कीर्ति हुँदाहुँदै सिनेमातिरबाट आफ्नो कुरा भन्न इमानदार मिहिनेत गरिरहेका निर्देशकलाई नक्कली प्वाँख र अतिरिक्त प्रशंसाको रङरोगन गर्नु अन्ततोगत्वा नेपाली सिनेजगत्कै लागि आत्मघात हुन पनि सक्छ । तर, यत्ति भन्न सकिन्छ– गीत र ‘फाइट’ संख्या गनेर सूत्रबद्ध फिल्म बनाउने बजारमुखी भीडमा उपेन्द्रका कामले आशावादिताको आँखीझ्याल दिएका छन् । यस्ता काम गर्ने निर्देशक हामीसँग निकै थोरै छन् ।

लिखित आख्यानभन्दा सिनेमाका केही प्राविधिक जटिलताका कारण विशेषगरी समयचेतलाई दुरुस्त उतार्ने चुनौती सधैं रहन्छ । लेखनमा दृश्यलाई शब्दले चित्रण गर्ने हुनाले पाठकको कल्पनाशीलताअनुसार फरक–फरक ‘सेटिङ’ मा कथा बढ्छ । तर, सिनेमामा पटकथाको मर्मलाई निर्देशकीय सोचअनुसार क्यामराले कैद गरेको क्यानभासमा कथा, कलाकार र ‘सेटिङ’ बाटै विविध पृष्ठभूमिका दर्शकलाई एउटै दृश्यमा बाँधिराख्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ । सक्षम निर्देशकले भने सिनेमामा देखाइने दृश्यहरूको बीचमा हुने खाली–अन्तर र दृश्यहरूभन्दा पर पनि अर्थका साथै कल्पनाका ढोकाहरू खुला राखिदिएको हुन्छ । कवि हुनुको काव्यिक सुविधा प्रयोग गर्दै निर्देशकले यस सिनेमामा हामीलाई दृश्य देखाउँदा–देखाउँदै त्यसभन्दा पर पनि पुर्‍याउन सक्छन् । सिनेमा हेरिरहँदा अधिकांश ठाउँमा लाग्छ कि कुनै सुन्दर संगीतको प्रवाहमा ध्यानस्थ छौं । ‘मनसरा’ हेर्ने दर्शकले पक्का भन्नेछन् कि उपेन्द्र सुब्बा यस पटकको परीक्षामा खरो उत्रिए । पालामकै रिदमजस्तो एउटा सुन्दर लयदार सिनेमा बनाउने सिंगो ‘टिम’ धन्यवादको साँचो हकदार बनेको छ ।